Cursus: literatuur lezen volgens de filosofie van Hannah Arendt

In het najaar van 2018 organiseert Het Literatuurhuis een achtweekse cursus rond Hannah Arendt: een Duits-Amerikaanse Joodse filosoof en een van de belangrijkste politiek-filosofische denkers van de afgelopen eeuw.

Over de cursus
De eerste twee bijeenkomsten van deze cursus vormen een introductie op haar leven en werk, met een focus op Hannah Arendt als narratief filosoof. Arendt las veel, schreef de nodige essays over literaire auteurs en vlocht graag uitgebreid literatuur door haar filosofische teksten heen.

Tijdens de derde bijeenkomst vertonen we de film ‘Hannah Arendt’ (2012) waarin haar reportage over het Eichmannproces centraal staat en ze haar theorie over de ‘banaliteit van het kwaad’ ontwikkelt. Hans Achterhuis zal de film van een inleiding voorzien.

De vijf daaropvolgende weken staat steeds één literaire tekst centraal die qua thematiek overeenkomt met het werk van Arendt en waarover Arendt zelf ook heeft geschreven:

• Het toneelstuk Nathan de wijze van Gotthold Ephraim Lessing waarin het thema verdraagzaamheid centraal staat – en in het bijzonder religieuze verdraagzaamheid.
• Franz Kafka’s Het slot, wat Arendt vooral bespreekt vanuit de Joodse achtergrond van Kafka.
• De autobiografische roman Out of Africa en het prachtige korte verhaal ‘The Never Ending Story’ van Karen Blixen (of Isak Dinesen). Aan de hand van Out of Africa belicht Arendt het belang van verhalen.
• De roman die volgens Arendt de centrale tekst is om racisme en kolonialisme te begrijpen: Hart der duisternis van Joseph Conrad.
• Uiteraard ontkomen we er niet aan om het in een cursus over Hannah Arendt over ‘De banaliteit van het kwaad’ te hebben, haar reportage over het
Eichmannproces. In dat kader lezen we daarom De zaak 40/61, de bundeling Elsevierreportages waarin Harry Mulisch verslag doet van het Eichmannproces.

Over de docent
Hans Achterhuis is filosoof en emeritus hoogleraar en was de eerste Nederlandse Filosoof des Vaderlands. De afgelopen jaren hield hij zich vooral bezig met utopieën en de relatie tussen geweld en religie. Hij werkt momenteel aan een grote studie over het leven en werk van Hannah Arendt.

Praktische informatie
Kosten: €250 (incl. reader met teksten van en over Hannah Arendt, excl. de vijf te bespreken romans)
Aantal deelnemers: minimaal 8, maximaal 16
Data: 9 oktober t/m 4 december 2018, uitgezonderd 23 oktober. (op 8 dinsdagavonden, 19.00 – 21.00 uur)

Over de boeken

1. Nathan de wijze – Gotthold Eprhaim Lessing
Nathan de wijze was na de Tweede Wereldoorlog het eerste stuk dat in Duitsland – in veel theaters – weer werd opgevoerd. Dat typeert de actualiteitswaarde van het stuk (première in 1783), waarin verdraagzaamheid tussen en gelijkwaardigheid van culturen en religies hét belangrijke thema is. Beroemd is de ringparabel, waarin op treffende wijze de rivaliteit tussen de drie wereldgodsdiensten wordt verbeeld. Nathan de wijze is van de belangrijkste teksten uit de verlichting, op het snijvlak van literatuur en filosofie.
Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781) was een Duits schrijver en geleerde. Nathan de wijze geldt als zijn belangrijkste en bekendste werk.

2. Het slot – Franz Kafka
Hoewel Het slot, net als de rest van het ongepubliceerde oeuvre, door Kafka bestemd werd voor de brandstapel (waarvan zijn vriend Max Brod het redde), moet het door de schrijver beschouwd zijn als zijn magnum opus.
Het slot is te lezen als een droom: je moet ergens naartoe, dat is van het hoogste belang; aanvankelijk verloopt alles vlot, maar gaandeweg ontmoet je steeds meer hinderpalen en je wordt wakker zonder je doel te hebben bereikt. Maar de roman is ook een verbeelding van de staatsmacht: het centrum van die macht is te omcirkelen, niet te bereiken, laat staan te begrijpen.

3. Out of Africa – Karen Blixen/ Isak Dinesen
Nadat Karen Dinesen in 1914 huwde met haar neef, baron Bror von Blixen-Finecke, vertrekt ze naar de Britse kroonkolonie Kenia om een koffieplantage op te zetten. Op het land wonen de Kikuyos, die in ruil voor leefruimte werken op de plantage. In het boek vertelt de hoofdpersoon over het leven op de koffieplantage, de sfeer van het Afrikaanse hoogland, de bezoekers van de plantage en de inheemse bevolking. Als haar huwelijk in 1921 strandt, blijft Karen Blixen nog tien jaar alleen op de plantage wonen. Het zijn tien moeilijke jaren want het lukt haar nauwelijks om rond te komen van de koffieopbrengst. Ze wordt verliefd op Denys Finch Hatton, die safari’s en jachttrips organiseert. Samen doorstaan ze een aantal moeilijke jaren. Tot de schulden zo hoog zijn opgelopen dat Karen Blixen de plantage moet verkopen en terugkeert naar Denemarken. Maar niet voordat ze een nieuwe leefplek voor de inheemse bewoners heeft geregeld.

4. Hart der duisternis – Joseph Conrad
Hart der duisternis is het verhaal van een reis die de Pools-Engelse schrijver Joseph Conrad (1875-1924) in 1890 maakte. Hij zakte in een stoomboot de rivier de Congo af. Het werd een hellevaart en tevens zijn laatste reis. Conrad laat het verhaal vertellen door een zekere kapitein Marlow. De rivier is bijna niet bevaarbaar; er is de onheilspellende dreiging van ‘primitieve zwarte half-wilden’ op de oevers en in de bossen. Ten slotte bereikt Marlow de handelspost van de spookachtige, legendarische Kurtz, die zijn hele leven de kolonie van ivoor heeft beroofd. Hij is nu stervende. Dat deze man uiterst wreed was geweest, was meer regel dan uitzondering. Bij de meeste blanken aldaar waren alle normen zoek. Marlows avontuur, dat tot in het donkere hart van Afrika voert, dwingt hem tot een cruciale bezinning op zijn eigen waarden en die van zijn door kolonialisme gedreven samenleving. Hart der duisternis is verworden tot een klassieker; een beklemmend en meesterlijk verteld verhaal over racisme en kolonialisme.

5. De zaak 40/ 61 – Harry Mulisch
In 1961 vond in Jeruzalem het proces plaats tegen oorlogsmisdadiger Adolf Eichmann, een SS-functionaris onder Hitler en een van de hoofdverantwoordelijken voor de vervolging en de massamoord op de joden. De nazi-jager Simon Wiesenthal had Eichmann, die een andere naam had aangenomen, weten op te sporen en in 1960 werd Eichmann ontvoerd uit Argentinië door Israëlische geheime diensten. Talloze verslaggevers uit de hele wereld woonden het proces bij. Harry Mulisch was ook aanwezig en schreef een reportage die in 1961 in veertien delen in het tijdschrift Elseviers Weekblad verscheen. De titel van de roman verwijst naar het nummer van de zaak Eichmann op de rol van de arrondissementsrechtbank in Jeruzalem. De artikelen van Mulisch vormen een persoonlijk ooggetuigenverslag van het proces, aangevuld met indrukken opgedaan bij een bezoek aan Eichmanns Berlijnse en Poolse werkterrein. Het is niet alleen een verslag van het geruchtmakende Eichmann-proces; Mulisch plaatst dat wat in het proces naar voren kwam tegen de achtergrond van het probleem van goed en kwaad in het algemeen